گورستان تاریخی گیلیارد، اولین محل اسکان کلیمیان ایران، اولین گورستان تاریخی ثبت شده کلیمیان در فهرست آثار ملی، گورستانی که می گویند تونل و راه زیرزمینی به اورشلیم دارد، گورستان گیلعاد که هم نام سرزمینی است در کرانه شرق رود اردن و یکی از 18 مکان مقدس یهودیان جهان

آدرس گورستان تاریخی گیلیارد: استان تهران، شهرستان دماوند، بخش گیلاوند، شمال میدان جهاد (بعثت) و غرب بلوار شهید بهشتی
شماره ثبت گورستان تاریخی گیلیارد در فهرست آثار ملی ایران: 31691 تاریخ ثبت 21/12/1395 ه خورشیدی
مختصات جغرافیایی ، آب و هوا ، نقشه و … گورستان تاریخی گیلیارد :  E 52″27’23.09  N 35″41’35.88
ارتفاع گورستان تاریخی گیلیارد از سطح دریا : 1935 متر
نامهای دیگر گورستان تاریخی گیلیارد: قبرستان یهودیان، گورستان کلیمیان، آرامستان یهودیان، گورستان گیلاوند، جیلیارد Jilard ،گیلیاردGiliard، گیلعاد Gilead، گیلیاد، گیلاد Gilaad، گیلگال Gilgal و …
پیرامون نام (وجه تسمیه) گورستان تاریخی گیلیارد:
گیلعاد نامی است مردانه که بر روی چند منطقه واقعی و خیالی نامگذاری شده و در کتب مقدس نیز از آن یاد شده است؛
1) در زبان عبری גלעד (Gilad یا Ghil’ad) نامی است برای مردان که از ریشه گیل گرفته شده و گیل (gil גיל) به معنی شادی و آد به معنی همیشگی و ابدی است که در نهایت گیلعاد به معنی شادی ابدی است.

2) گیلعاد Gilead یا Gilaad به عبری גִּלְעָד منطقه کوهستانی است در شرق رود اردن، درجنوب محدوده قلمرو ماناسه (از نوادگان بنی اسرائیل) و شرق گاد גָּד  که بیشتر از قوم گاد در آنجا ساکن شدند. قله کوه گاد به ارتفاع 1246 متر است و باغ های زیتون و تاک در آن فراوان است، آثار دو کلیسای بیزانس و یک سایت و تپه دوره عصر آهن نیز در آن کشف شده است.

نکته) پماد گیلعاد Balm of Gilead ، نام پمادی است که از یک گیاه گرفته شده و شفابخش است و نام آن در کتاب مقدس نیز آورده شده، می گویند؛ نام Gilead برای اولین بار در کتاب مقدس ( پیدایش 31: 21-22 ) نوشته شده است.

نکته) Gilad Shalit یا گیلعاد شلیط גלעד שליט‌ یک سرباز وظیفه اسرائیلی بود که توسط نیروهای حماس گروگان گرفته شد و بعد از 5 سال اسارت در قبال 1027 زندانی فلسطینی آزاد شد.
نکته) سریالی به نام گیلعاد نیز توسط صدا و سیما ساخته شد که در آن یک کلیمی در فکر زنده کردن محله ای است به نام گیلعاد و … (در اینجا بیشتر بخوانید)

3) شهرک هاوات گیلعاد Havat Gilad شهرکی است در بخش شومرون اسرائیل فعلی
4) در نهایت گیلعاد نام چندین منطقه است در آمریکا، استرالیا و اسرائیل و Watchtower Bible School of Gilead نام مدرسه ای در نیویرک به نام شاهدان یهوه
نکته) روستایی به نام گیلاوند در ازنای خرم آباد نیز وجود دارد.
در بخش پیشینه و تاریخچه دلایل نامگذاری بیشتر شرح داده خواهد شد.
دوران گورستان تاریخی گیلیارد: از دوران آشور تا دوران معاصر
امکان بازدید از گورستان تاریخی گیلیارد: مهیا است
کاربری؛ آرامستان
کاربری فعلی؛ گورستان متروکه
مالک اثر؛ انجمن کلیمیان تهران
مالک فعلی اثر؛ انجمن کلیمیان تهران و متصرفان …

پیشینه و تاریخچه گورستان تاریخی گیلیارد:
هنگامی که حضرت موسی بنی اسرائیل را از بردگی مصر رها ساخت تعدادی از یهودیان در کرانه شرقی رود اردن مستقر شدند. در این بخش از سرزمین (یعنی در کرانه خاوری رود اردن) حضرت موسی دستور داد که قبائل رئوبن و گاد و همچنین نیمی از قبیله منشه در آن اسکان یابند. منطقه ای به نام گیلعاد
آشوری‌ها برای تخریب روحیه ملل مغلوب، آنها را جابه‌جا می‌کردند. مثلاً از ماد اسیر به آشور می‌بردند و اسرای ممالک دیگر را جایگزین آنها می کردند، تیگلات فلاسر در سال 744 ق م به منطقه گیلعاد لشگر کشی کرد و 60 هزار ساکن آن منطقه را به آخر دنیا (آشوری‌ها دماوند را آخر دنیا می‌پنداشتند) کوچاند. یهودیان گیلعاد از نوادگان رئوبن، گاد و نفتالی (پسران یعقوب) بودند.
برخی نیز بر این باورند؛ یهودیان قوم گاد وقتی به منطقه گیلاوند (دماوند) رسیدند با توجه به شباهت جغرافیایی منطقه به گیلعاد اورشلیم این منطقه را به عنوان محل اسکان انتخاب و نام آن را گیلعاد نامگذاری کردند.
حدودا 200 سال پس از اسارت یهودیان توسط پادشاهان آشور و بابل، کوروش کبیر اعلامیه آزادی یهودیان را صادر کرد برخی از آن آگاه نشدند و برخی هم که مطلع شدند به واسطه ریشه‌ای که در این آب و خاک دوانده و صاحب آب و گِل و احشام شده بودند از ایران بیرون نرفتند و بعدها به تدریج به نواحی دیگر ایران رفته و در آن شهرها ساکن شدند.

از اسکان یهودیان در این منطقه بیش از 2700 سال می گذرد و امیدواریم شرایطی مهیا شود تا پژوهشگران، باستان شناسان و … تحقیقات بیشتری بر روی این منطقه، لهجه ها، آداب و رسوم و … انجام دهند.

در دوره های پیشین یهودیانی از دامغان و کاشان به گیلعاد مهاجرت کردند اما در حمله‌ی افغان‌ها به ایران عده زیادی از یهودیان گیلعاد کشته و مردم باقی مانده تحمل زندگی در خرابه‌های شهر را نداشتند. در ضمن پیدا شدن بیماری‌هایی مثل وبا و طاعون در کاهش جمعیت گیلعاد مؤثر بود و قسمتی از املاک وسیع و قبرستان گیلیارد که جزو موقوفه یهودیان دماوند بود را به تدریج مالکین اطراف ربودند. مخصوصاً در عصر قاجار که نامهربانی نسبت به یهودیان ایران شدت یافت، قسمت‌های دیگری از این املاک از دست رفت.
در سال‌های (1301 و 1302 شمسی) طی تجاوزاتی که به املاک موقوفه یهودیان گیلیارد شده بود سلیمان ابراهیم وکیل دعاوی از طریق وزارت دادگستری و اداره اوقاف اقداماتی نمود و بالاخره موفق به صدور حکم بر له یهودیان گردید.
طبق آماری در کتب تاریخی یهودیان در 80 سال پیش منطقه گیلعاد دارای 520 نفر یهودی و چهار کنیسای فعال و یک حمام عمومی بوده است. پس از پایتخت شدن تهران خیلی از یهودیان به تهران مهاجرت و در مهاجرت یهودیان در دوره پهلوی دوم به اورشلیم و پس از اتفاقات سال 57 این منطقه خالی از سکنه یهودی شد و تنها یادگار آنها، قبرستان گیلیارد بود، قبرستانی که پدران یهودی در آنجا دفن شده بودند، قبرستانی که تا سال 1378 نیز فعال بود، قبرستانی که تاکنون محل زیارت قبور درگذشتگان بوده و هست.

یتسحاک بن صبی یا اسحاق بن زوی (יצחק בן צבי Yitzhak Ben-Zvi) دومین رئیس جمهور اسرائیل، تاریخ‌نگار و نویسنده اهل اسرائیل، در سال 1935 م سفری به ایران و منطقه گیلیارد داشته و در کتابی که پس از بازگشت به اسرائیل انتشار داده بود، قید کرده؛ زمان تولد و وفات حک شده بر روی برخی از سنگ مزارها به 500 تا 600 سال پیش باز می گردد. وی یاد آور شده بود که تهرانیان علاقمند هستند بعد از فوت حتما در این گورستان دفن شوند.

بر اساس یک باور و همچنین نگاه اسطوره ای؛ می گویند تونل و راه زیرزمینی فی مابین گیلعاد و اورشلیم وجود داشته! و یهودیان برای همین علاقه دارند که حتما در این گورستان دفن شوند تا در روز معاد و رستاخیز بتوانند در اورشلیم حاضر باشند. البته می گویند؛ این نشان ارتباط قلبی و معنوی بین دو نقطه بوده است نه راه زیرزمینی، وجود چنین روایتی نشان از دلبستگی و ایمان عمیق دارد. درنهایت بهتر است بگوییم؛ چند قبلیه به اجبار به سرزمینی دیگر کوچانده شده بودند، برای رهایی از درد غربت و اشتیاق بازگشت به سرزمین پدری، این اسطوره ساخته می شود. برخی از یهودیان به این مکان خاک فرج نیز می گویند.

نکته) امامزاده ای در قم وجود داشت به نام؛ خاک فرج که عوام بر این باور بودند که سنگ حجرالاسود از چاه و تونل زیرزمینی این مکان توسط جبرئیل به مکه انتقال داده شده است!
آقای یوسف ستاره شناس درسایت خود به نام  www.7dorim.com معتقد است؛ واژه گیلیارد از ریشه واژه عبری “گیلعاد” می آید که در فرهنگ عبری به مفهوم “ستون جاوید” و یا “ستون یادبود” است. اعراب واژه جیلعاد را به جای گیلعاد بکار می برند، که به معنای سخره سخت و محکم در نظر گرفته شده است، که یقیناً می تواند نشانگر ماهیت کوهستابی بودن این منطقه باشد.
اِلحان ناتان آدلر (Elkan Nathan Adeler) نویسنده، مورخ و مسافر یهودی انگلیسی که چند سفر به تهران و ایران داشته نیز در کتب خود؛ به گیلیارد اشاراتی داشته و نوشته اند که این مکان مورد تقدس یهودیان بوده است.
نکته) در فاصله 900 متری شمال‌غرب گورستان تاریخی گیلیارد امامزاده محمد جیلارد قرار دارد!
مشخصات گورستان تاریخی گیلیارد؛
گورستان مذکور شامل دو بخش قدیم و جدید است. گورستان قدیمی‌تر در جنوب‌شرقی و گورستان جدیدتر در قسمت شمال قرار دارد. در منتهی‌الیه جنوب‌شرقی دو گورستان یهودی، بقایای گورستانی اسلامی دیده می‌شود که به دلیل کندوکاوهای صورت گرفته در آن، بسیار آشفته می‌باشد. در سطح این گورستان اسلامی بقایایی از سفال‌های دوران اسلامی، به خصوص سلجوقی و تیموری دیده می‌شود که حکایت از قدمت و تعلق آن به قرون 5 و 6 هجری دارد.

قبور گورستان یهودیان با جهتی شرقی،غربی با سنگ قبرهای صندوقی شکل یکپارچه در اشکال مکعب، نیم استوانه، مکعب مستطیل، مستطیل و عمدتاً از جنس گرانیت یا چینی می‌باشد. برخی از سنگ قبرها تنها شامل یک قطعه سنگ و برخی دیگر از چند قطعه سنگ مختلف تشکیل شده‌اند. بر روی اکثر سنگ قبرها عباراتی به خط عبری و در زیر یا بالای آن تصاویری از  منورا، سناره داوود، شمعدان حنوکا و … حک شده است.
در مرکز سنگ قبرها نام و شهرت متوفی و سال فوت او به خط عبری و در زیر آن همان عبارت به خط فارسی نوشته شده. دور تا دور این نوشته‌ها دارای حاشیه تزئینی با نقوش گل و گیاه می‌باشد.

در برخی از سنگ قبرها جای نقوش نیز جابه‌جا شده و برخی فاقد هرگونه تزئین است. سنگ قبرها با تكنيك نقر و متن برجسته مهيا شده اند. سنگهاي قديمتر چندان پرداخت نشده اند و فقط سطحي كه كتيبه و نقش بر آنها نقر شده مورد توجه قرار گرفته است. اين سنگها گاه قلوه و گاه لاشه هستند. به عبارتي شكل هندسي مشخصي ندارند. در حالي كه سنگ قبرهاي دوره پهلوي اول و دوم مشخصاً هندسي و غالباً صندوقي و مستطيلي هستند. در بعضی از حجاری های روی سنگ قبرها تصاویر قیچیو ادوات کاشر (چاقو و ساطور) نیز حکاکی شده است.

در ضلع شرقی گورستان بنایی شامل چهار ستون سیمانی با پوشش گهواره‌ای بر بالای آن (سقف بتوني ورقي گالوانيزه) و 9 پله در سمت شرق که در وسط آن سنگ قبری نیز به چشم می‌خورد احداث شده که مزار الیاهولی شائولی است.

از مشاهیر دفن شده در این آرامستان می توان به استاد عزیز معمار (بنایان)، حاخام حاج یشوعا یحزقل یادگار، حاخام پینخاس عاقل، دکنر صفایی دماوندی، عمرام شایولی، پدر و مادر حبیب القانیان خانواده مروتی،جمی از خیرین و سرشناسان  و معتمدین جامعه کلیمیان تهران و … اشاره کرد.

ابعاد سنگ قبرها از 2 متر تا 75 سانتیمتر طول متغیر می‌باشند و تا آن جا که مشاهده می‌شود، قدیمی‌ترین سنگ قبور گورستان دارای تاریخ 1304 ه خورشیدی و جدیدترین آن متعلق به سال 1378 ه خورشیدی می‌باشد.
البته قطعاً در گورستان جنوب شرقی که قدیمی‌تر نیز می‌باشد، تدفین به صدها سال قبل باز می‌گردد. اثبات یا رد این مطلب نیازمند مطالعات و جستجوی بیشتری است و ممکن است در گذشته رسم بر نگاشتن تاریخ بر روی سنگ قبرها نبوده است.
در قبرستان قدیمی گیلیارد 4 سنگ قدیمی مزار وجود داشت و تاریخ‌های آن متعلق 1577 و 1554 م بود. ولی متأسفانه این سنگ‌ها هم‌اکنون وجود ندارد.
نکته) ملا آقابابا دماوندی معتقد بود در شمال قبرستان یک کنیسه قرا داشت.

احداث جداری به دور گورستان گیلیارد، در ابتدای سال 1357 به همت یوسف کهن، آخرین نماینده یهودیان در مجلس شورای ملی حکومت وقت پیگیری شد اما با توجه به تغییرات حکومتی در همان سال، موضوع کلا فراموش شد.
نهایت گورستان تاریخی گیلیارد؛

این گورستان امروزه در وضعیت نامناسبی قرار دارد.براساس باور غلط که می گویند؛ یهودیان با سکه های طلا دفن می شوند، تعداد زیادی از سنگ قبرها شکسته و پراکنده شده‌اند. در مجاورت گورستان در قسمت شرق و جنوب شرق آن محل انباشت زباله، خاک و خاشاک و نخاله ساختمانی شده. شهرک سازی و زمین خواری در اطراف گورستان به وفور دیده می شود و …
نکته) در باور یهودیان محل دفن یک انسان هرگز نباید خراب شود و باید به صورت قبر باقی بماند، تا در روز رستاخیز او بتواند از خاک بلند شود و زندگی دوباره یابد.
برخی از مدیران شهرک سازی بخشی از زمین های گورستان را متصرف شدند، شهرداری هم طرحی داد برای فضاسازی سبز آرامستان و … در سالهای گذشته برخی از سنگ قبرهای کهن، توسط انجمن کلیمیان تهران و مدیریت آرامستان بهشتیهجهت حفاظت و نگهداری و جلوگیری از تخریب بیشتر به تهران انتقال و در سایت موزه آرامستان تهران نگهداری شد.

اما در نهایت امر با کوشش انجمن کلیمیان تهران، آقایان یشایایی، طوبیان و لطف آقای دکتر نظری، این آرامستان در 21 اسفند 1395 در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت. اما شوربختانه پس از نصب کتیبه سنگی ثبت این آرامستان در فهرست آثار ملی، این کتیبه توسط برخی … شکسته و تخریب شد.

ثبت و مستندسازی قبرستان محل مذکور، برای حفظ پیشینه فرهنگی این منطقه حائز اهمیت می‌باشد و نجات قبرستان نیز از وضعیت نابه‌هنجار فعلی، احترام به ادیان الهی و پیامبران آنان است. اینجا یک جاذبۀ جهانگردی و گردشگری ایران است، هر مکانی که تقدس پیدا می کند و مردم به دیدگاه تقدس به آن می نگرند، بی آن که کاری به حکومت ها داشته باشیم، دولت ها وظیفه دارند به باور دینی مردمان کشور خود، از هر دین و آئینی که باشند احترام بگذارند.

ته نویس اول) یادش بخیر آبان ماه 1393 گزارشی نوشتم به نام؛ قبرستان تاریخی کلیمیان، محل دپوی زباله، قرار بود همه رسانه با هم صبح فردا آن را منتشر کنند، هیچ کس منتشر نکرد و من چند روزی آب سرد خوردم …
ته نویس دوم) این گزارش را بدون اجازه و با افتخار تقدیم می کنم به دوست عزیز و بزرگوارم جناب آقای فرزاد طوبیان که تلاشهای بسیاری برای این آرامستان کشیدند، خداقوت
منابع و سرچشمه ها؛
آشنایی با منطقه گیلعاد .
دایره المعارف یهودیان .
کتاب یهود، ایران، اسرائیل، نوشته منشه امیر
کتاب تاریخ جامعه یهودیان ایران، بنیاد فرهنگی حبیب لوی
پرونده ثبتی گورستان تاریخی گیلیارد در سازمان میراث فرهنگی کشور
کتاب اصل و نسب و دین‌های ایرانیان باستان، نویسنده عبدالعظیم رضاییکتاب آثار تاریخی دماوند (جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی – فرهنگی) نويسنده ناصر پازوکی‌طرودی

کانال خبری تارنمای سفرنویس
کانال اعلام تورهای سفرنویس