کهن ترین مسجد استان گیلان به نام اسپی مزگت (مسجد سفید) که بر روی آتشکده ای بنا شده بود، به علت عدم رسیدگی به زودی از صحنه روزگار محو خواهد شد.

بارش برف و باران شدید، رشد درختان بر روی سقف و جداره ها ، عوامل محیطی و بیولوژیکی (گُل سنگ ها) ، سیلابهای فصلی رودخانه دیناچال ، حفاری های غیرمجاز پیرامون بنا و مهم تر از همه عدم رسیدگی به این بنای تاریخی از طرف مدیران باعث ویرانی کامل قدیمی ترین مسجد گیلان اِسپی مَزگت شده، و در صورت ادامه این روند، در پاییز و زمستان پیش رو بنا به کلی از صحنه روزگار محو خواهد شد.

مسجد اِسپی مَزگت در روستای کیشه خاله دهستان پره‌سر در کنار رودخانهٔ دیناچال جای دارد. این مسجد در ۸۰ کیلومتری غرب شهر رشت و ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش بنا شده است.
محوطه تاریخی اسپی مزگت 4 فصل کاوش باستان شناسی را پشت سر گذاشته که در سالهای اخیر برای محافظت از بنا داربست و شیروانی روی آن قرار گرفته بود که در آبان سال 98 بنا بر گزارشهای میراث استان گیلان بخشی از داربست سرقت شد و چند روز بعد شیروانی به صورت کامل از روی بنا برداشته شد.

با توجه به نوع معماری آتشکده‌ ساسانی در دوره اسلامی بدون انجام هیچ تغییراتی به مسجد تغییر کاربری داده است به‌طوری‌که در این مسجد محرابی وجود ندارد. عبادت‌کنندگان از رواق چهارگوش داخلی به‌عنوان مکانی برای نگهداری آتش و دهلیزهای اطراف برای عبادت استفاده می‌کردند. باستان‌شناسان با توجه به تکه سفال‌ها و کتیبه‌های برجای‌مانده، بنای فعلی را متعلق به سدۀ ۴ هجری می‌دانند که در دیگر دوره‌های اسلامی هم کاربری خود را حفظ کرده بود.

بر یکی از دیوارهای آن کتیبۀ کوفی نگاشته شده است که واژه‌های «و لم یخش الا‌ الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» بخشی از آیه ۱۸ سورۀ توبه بر آن به چشم می‌خورد.
ساختوارۀ این اثر تاریخی آجرهایی در اندازۀ ۶×۲۳×۲۳ سانتی‌متر و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی‌متر است. سقف بنا کاملاً سفال‌پوش بوده است، اما بر خلاف بام‌های سفال‌پوش امروزی گیلان سفال آن با ملات بر طاق‌ها چسبانده شده و اندازۀ آنها ۳۶×۵۰ سانتی‌متر است. سقف آن با طاق‌هایی طولی و کوره‌پوش‌هایی چند، مسقف شده و سطح بام تا اندازه‌ای شیب دارد، که بدون محافظ‌ رها شده و در حال ویرانی است. محوطۀ اسپی مزگت در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

علی رضا جعفری زند، باستان شناس در تارنمای فرهنگی مهرگان گفته است : « پیشینۀ این یادمان وابسته به اوایل دورۀ اسلامی است و هیچ گونه شواهدی تا کنون از دورۀ ساسانی در این محل به دست نیامده است. همچنین نباید این یادمان را یک مسجد به شمار آورد. زیرا شواهدی در این زمینه وجود ندارد . هر چند ممکن است با کاوش های باستان شناسی دیرینگی این یادمان به عقب تر بر گردد. اما چیزی که هم اینک می بینیم وابسته به دورۀ اسلامی است که کاربری درست و دقیق آن نیز روشن نیست و نمی توانیم چیز ویژه ای دربارۀ آن بگوییم».

زنده یاد دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استارآباد» این سازه را یکی از شگفتی های (عجایب) هفتگانه گیلان نامیده است. او بر این باور بود که بیشتر سفال های پیدا شده از کاوش های باستان شناسی وابسته به دورۀ ایلخانی است. همچنین دکتر ستوده دربارۀ مِهرازی (معماری) آن نوشته است که، معماری این یادمان بومی نیست، ولی با معماری بومی گیلان به زیبایی در هم آمیخته است.
مسجد سفید که در گویش تالشی به اسپی مزگت (اسپیه مزگت) مشهور است (اسپی یعنی سفید و مزگت گویش اوستایی مسجد است) و بعضی آن را آق مسجد و نیز مسجد عبداللهی می نامند.

امیدوارم مدیران فقط عنوان مدیر یدک نکشند و همه چیز را فراموش نکنند، مردم شما را در آینده فراموش نخواهند کرد. برای مسجد سفید کاری کنید تا رو سفید باشید.
ته نویس) این گزارش بدون اجازه و با افتخار تقدیم می شود به بانو زهرا فرهادی، سپاس دوباره بابت عکسها و سپاس از فراهم کردن یک سفر خوب