قورخانه ؛ اولین کارخانه اسلحه سازی و اولین کارخانه صنعتی تهران ، قورخانه ای که در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد در زمان رضا شاه تجهیز شده بود ، قورخانه ای که نامه یک کارگر آن و انتشارش در روزنامه ، باعث استعفاء مشیرالدوله پیرنیا شد ، قورخانه ای که مقدمات راه اندازی رادیو در آن تصمیم گیری شد، قورخانه ای که دورازه باغ ملی در آن ریخته گری شده بود ، قورخانه ای که ابولحسن صبا کارگر آنجا بود ، قورخانه ای که ….

سردر قورخانه آدرس : استان تهران ، شهر تهران ، ابتدای خیابان خیام (جلیل آباد سابق) ورودی ایستگاه مترو امام خمینی
شماره ثبت در فهرست آثار ملی ایران : 1912 تاریخ ثبت 11/05/1376 ه خورشیدی
مختصات جغرافیایی ، آب و هوا ، نقشه سردر قورخانه تهران و … :  E 51″25’06.42   N 35″41’05.25
ارتفاع از سطح دریا : 1158 متر
نامهای دیگر : زَرّادخانه ، تخشایی ، اسلحه خانه ، جبه خانه ، جیبه خانه ، جباخانه
پیرامون نام (وجه تسمیه) : قورخانه یک واژه ترکی و در لغت به معنای کارخانه اسلحه سازی می‌باشد و در زبان پادشاهان قاجار که خود اصالتا ترک بودند، بدین نام خوانده شده ، زرادخانه که نام فارسی قورخانه است، از ریشه فارسی زره ، یا زره خانه گرفته شده ، تخشا نیز به معنی کوشنده است اما تخشایی به معنی کارخانة اسلحه سازی است. جبه در مغولی به معنی زره بوده که به مرور زمان به جیبه خانه و جباخانه تغییر پیدا کرده است.
* این بنا در فهرست آثار ملی ایران به نام «بنای سردر قورخانه تهران» ثبت ملی شده است.

دوران و بانی اثر سردر قورخانه : در دوران قاجار به دست فتحعلی شاه پایه گذاری و در زمان ناصرالدین شاه بنا شد و در دوران پهلوی و به دست رضا شاه رونق گرفت و با روی کار آمدن محمدرضا شاه به فراموشی سپرده شد و در دوران جمهوری اسلامی در سال 1359 از وزارت دفاع به شهرداری واگذار و در نهایت امر در سال 1383 به عنوان ورودی ایستگاه مترو مورد استفاده قرار گرفت.
امکان بازدید : دارد
پیشینه و تاریخچه سردر قورخانه : می گویند ؛ قورخانه در دوران قاجار به دست فتحعلی شاه و در زمان جنگ ایران و روس پایه گذاری شده است و در زمان ناصرالدین شاه دستور ساخت آن در شمال دارالخلافه (کاخ گلستان)‌ صادر شده بود و وزیری نیز برای مدیریت قورخانه در نظر گرفته می شد به نام «وزیر قورخانه مبارکه»

می گویند در زمان ناصرالدین شاه وظیفه قورخانه تهیه سلاح و مهمات جنگی نبود و بیشتر تولید وسایل آتش‌بازی و فشفشه جهت نمایش شب‌های اعیاد و جشن‌های مذهبی و ملی را بر عهده داشت. ناصر نجمی در کتاب دارالخلافه ناصری درباره کاربرد قورخانه در عصر ناصرالدین شاه قاجار می‌نویسد:

گرچه کار و وظیفه اصلی قورخانه، ساختن اسلحه و مهمات و ساز و برگ جنگی بود، امّا کمتر اثری از ساخت آنها به چشم می‌خورد و تنها فعالیتش بیشتر، تهیه وسایل آتشبازی بود که این وسایل جهت نمایش شب‌های اعیاد و جشن‌های مذهبی و ملی و امثال آن، به کار می‌آمدند. از جمله این قبیل موارد که در قورخانه تولید می‌شد، تابلوهایی از پرچم و مشابه آن بود، که از لوله‌های باروت درست می‌شد. همچنین فشفشه و ترقه و خمپاره که در آن زمان بدان قمباره می‌گفتند، و نیز کوزه و پاچه خیزک، از دیگر تولیدات قورخانه بود. گفته می‌شد که تولید این قبیل وسایل تفریح و آتشبازی، وقت کارکنان قورخانه را بی جهت اشغال می‌کرد و آنان را از وظایف اصلی خود که ساخت سلاح و مهمات برای نیروی نظامی ایران بود، بازمی‌داشت.

از قورخانه، در عصر ناصری استفاده های دیگری نیز می شده ، از جمله مجسمه معروف ناصرالدین شاه واقع در باغشاه تهران، که وی را سوار بر اسب قوی هیکل و تنومندی که یک دستش از زمین بلند شده بود، نشان می‌داد، در همین محل ریخته شده‌است.

در روزنامه شرف سال 5، شماره 50، ربیع‌الثانی 1304 قمری در صفحات 1 و 2 در این مورد چنین آمده است:

برحسب دستورالعمل جناب اقبال‌السلطنه وزیر قورخانه مباركه مجسمه‌ای از تمثال … بندگان اقدس … تقریباً به اندازه جسم و هیكل … مبارك سواره با لباس رسمی ساخته و ریخته‌اند كه از حیث صنعت ریخته‌‌گری و علم نقاشی و تناسب اعضا و دقایق اوستادی در این فن مخصوص مجسمه‌سازی بهتر از آن به تصویر نمی‌آید، مانند كارهای خوب اساتید اروپا ساخت و حال آن كه اوستادان و صنعتگران این مجسمه تماماً ایرانی هستند.

نکته اول: درج نامهٔ یک کارگر قورخانه در روزنامهٔ حقیقت  باعث توقیف روزنامه و در نهایت استعفای مشیرالدوله پیرنیا شد.
در سال ۱۲۹۰ ه خورشیدی برخی ساز ناسازگاری را با دولت داشتند و دولت بر آن شد که چند استادکار خارجی جهت خدمت در قورخانه استخدام نماید. این اسلحه‌سازان عمدتاً از اتباع کشورهای مختلف اروپایی، و مخصوصا مهندسین و استادکاران آلمانی که بیشترین نقش را در احیاء قورخانه تهران ایفا نمودند.

در بهمن 1289 ه خورشیدی «مسیو هازه» آلمانی با سالی 2600 تومان مسئول ساخت اسلحه در قورخانه و آموزش ساخت سلاح به ایرانیان بود ، سپس در مهر ماه 1290ه خورشیدی «مسیو بوتن» بعنوان مهندس در وزارت جنگ و قورخانه تهران استخدام شد و بعد از آنها «گرهارد هارتمن» از سال 1301 تا 1310 اداره قورخانه را به عهده داشت. در زمان او به سفارش رضاشاه نوجوانان 12 تا 15 ساله فقیر و غالبا یتیم در قورخانه آموزش دیده و کار می کردند با این نگاه که اینها انگیزه دارند و آینده ایران را می سازند. البته کارگران بعد از دوره کارآموزی در قورخانه به آلمان فرستاده می شدند.

در این اواخر مدیریت قورخانه تهران به سید احمد میرسپاسی ( سید احمد لیستر) که راننده احمد شاه و رضا شاه بود رسید.
نکته دوم: در ماه‌های آخر سال ۱۳۱۸ه خ رضاشاه دستور داد تا مقدمات تأسیس رادیو در ایران فراهم شود و این مهم را به عهده سازمان پرورش افکار گذارد؛ و عمارتی که در شمال قورخانه بود و متعلق به احمد لیسر به دبیرخانه سازمان پرورش افکار اختصاص یافت .
نکته سوم : ابوالحسن صبا در قورخانه کار می کرد ، اما با توجه به علاقه ای که به موسیقی داشت و ارتباطی که با احمد لیستر گرفت توانست ، در رادیو مشغول به کار موسیقی شود.

صنایع نظامی ایران تحت عنوان قورخانه در سال ۱۳۰۴ ه خورشیدی و در زمان رضاشاه با تولید تفنگ برنو در قورخانه تهران فعالیت خود را آغاز نمود و در سال ۱۳۲۰ اداره تسلیحات در محل مهماتسازی قورخانه تاسیس شد و حدود ۶ سال بعد کارخانه مسلسل سازی در خیابان پیروزی به عنوان اداره مرکزی تسلیحات راه اندازی گردید.

نکته چهارم :‌ در سال 1318 قورخانه تهران توسط سازمان فداییان فرقه دموکرات آذربایجان به آتش کشیده شد.
از سال ۱۳۴۰ ساختار اداری تسلیحات دگرگون و به سازمان صنایع نظامی تغییر نام داد و از بنای قورخانه تنها به عنوان کارخانه ریخته گری استفاده می شد و ساختمان رها شده بود. در خرداد ماه سال 1359 ساختمان قورخانه از طرف وزارت دفاع به صورت بلاعوض به شهرداری واگذار و ادوات قورخانه به کارخانه سرخه حصار منتقل شد.

از سال 1359 قورخانه تهران و ساختمانهای باقیمانده از آن و همینطور سردر و درب فلزی ، رفته رفته و با گذشت زمان ارزش تاریخی و فرهنگی یافته بود. سال 1375 عملیات عمرانی مترو و تخریب برخی از ساختمانهای قورخانه شروع شد ، سازمان میراث فرهنگی در سال 1376 سردر قورخانه را در سیاهه آثار ملی ایران به ثبت رساند و سردر قورخانه تبدیل به ایستگاه ورودی و خروجی مترو میدان امام خمینی شد و ساختمان آن شد ستاد اشیاء پیدا شده در مترو !!
چه داستانهایی داشت این کارخانه اسلحه سازی!!

مشخصات و معماری سردر قورخانه تهران:
بخش عمده‌ای از بنای قورخانه تهران به علت عدم نگهداری فرسوده و بخشی هم توسط شرکت مترو تخریب شده بود و تنها  سردر و یک دیواره 80 متری در دو طرف سردر قورخانه باقی مانده بود (دیواری 45 متری در سمت جنوب سردر قورخانه و دیواری 25 متری در شمال سردر قورخانه)
نکته پنجم: متاسفانه قسمتی از دیواره قورخانه در قسمت شمالی واقع در خیابان امام خمینی که در امتداد حصار قورخانه بوده و در زمان قاجار بنا شده ، در زمان ثبت اثر در سند ثبتی «سردر قورخانه» گنجانده نشده است و هر لحظه امکان تخریب آن با توجه به اینکه در سند ثبتی به آن اشاره نشده است وجود دارد.

سردر قورخانه بنایی است ترکیبی از دو حجم با دو سطح مختلف ، قسمت میانی و اصلی آن به ارتفاع دو طبقه با پلان تقریبا مستطیل می باشد که روی محور اصلی ورودی ، دالانی به ارتفاع حدود 4 متر از زیر این حجم گذشته است (ورودی مترو) قسمت فوقانی سردر قورخانه ، با اتاق داخل آن مانند پل ارتباطی طرفین سردر در طبقه دوم ، عمل می کند.

سردر ورودی از طرف خیابان خیام با عقب رفتگی چند ضلعی در پلان ، جلو خانی را به وجود آورده است که دالان مزبور از انتهای این جلوخان به طرف داخل شروع می شود و در همکف و در طرفین دالان ، دو اتاق هم عرض با دالان قرار دارد که در زمان خود اطاق تفتیش (جنوبی) و اطاق کشیک (شمالی) بوده اند. حجم کوتاه بنای ورودی در 2 طرف شامل اطاقهای تفتیش و تلفنخانه بوده است.

در نماهای این بنا ، فقط پنجره های بزرگ یکشان در نمای داخلی و 8 پنجره کوچک نورگیر در نمای شمالی ، جنوبی و شرقی طبقه فوقانی سردر وجود داشته است.

نکته ششم: بنای سردر قورخانه به غیر از دالان اصلی ، هیچ بازشو و پنجره ای به خیابان نداشته و ندارد ! و این از خصوصیات بارز معماری امنیتی ساختمانهای نظامی است. سازه کل ساختمان سردر قورخانه دیوار باربر و تیرچوبی است.

در قسمت جلو خان ورودی آجرکاری های زیبایی به چشم می خورد از تلفیق آجر با سنگ در نمای ورودی و ازاره سنگ برجسته

تزئیات دیواره های سردر قورخانه:
نماسازی بکار رفته روی دیواره های قورخانه به صورت قاب های آجری بوده که در هر قاب دو لوزی با نمای گچی در متن آجری دیوار قرار دارد و حد فاصل قابها ، ستونهای آجری مسطح با ارتفاع بیشتر از دویار قرار دارند ، که سرستونهایی هرمی شکل با آجر برجسته ، به هر یک از این ستونها در نما خاتمه یافته است.

پیش تر در این قابها نقوش اسلحه  بوده که به مرور زمان از بین رفت و در نهایت  ….. بهتر است این خبر را مطالعه فرمائید.
درب قورخانه که توسط استاد محمد علی کرمانی ساخته شده ، مزین به انواع سلاح ها است که نگاه کنجکاو خیلی را به خود جلب خواهد کرد.

نکته هفتم: دروازه های دروازه باغ ملی در قورخانه تهران ریخته گری و توسط استاد محمد علی کرمانی ساخته شده است.
ته نویس: این گزارش را بدون اجازه و با افتخار تقدیم می کنم به دوستی یک سال از دوستیمان گذشت و من بسیار از او آموختم. دوست عزیزم آقای آرش ملکی مجد بزرگوار

روزنویسها و گزارشهای سفرنویس درخصوص سردر قورخانه:
قورخانه با رنگ و سنگ مرمر تزئین شد! 25 تیر 1392
قورخانه رنگی و رسانه ها 2 مرداد 1392